Słownik głównych pojęć jaskiniowych. - Czeskie klimaty - okiem Polaka
Menu główne:
Słownik głównych pojęć jaskiniowych.
Atrakcje przyrodnicze > Jaskinie w Czechach
Anastomozy - kręte, nieregularnie przebiegające kanały powstałe na rozluźnieniach międzyławicowych, korytarze o charakterze gąbczastym, występujące bezładnie i często łączące się w niewielkie sale.
Ankeryt - minerał, węglan wapnia, żelaza, magnezu i manganu (Mg,Fe,Mn)Ca(CO3)2.
Aragonit - minerał, polimorficzna odmiana węglanu wapnia CaCO3, krystalizuje w rombowym układzie krystalo-graficznym.
Bęben naciekowy - forma powstała przez narastanie stalaktytów po obwodzie tarczy naciekowej.
Brushyt - minerał CaH(PO4)2H2O, który powstaje między innymi wskutek interakcji guana z minerałami węglanowymi.
Bukowogórska kultura - kultura neolityczna rozwijająca się we wschodniej części kotliny karpackiej (wschodnia Słowacja, północno-wschodnie Węgry). Jest uważana za ostatnią fazę wschodniej kultury linearnej. Charakteryzowała się bardzo wysoko rozwiniętą technologią produkcji ceramiki, wśród której dominowały naczynia kulistodenne i gruszkowate cienkościenne zdobione ornamentyką cienko rytych linii tworzących motywy geometryczne. Znana też była ceramika malowana (białą, żółtą i czerwoną farbą). Budowano prostokątne domy naziemne o ścianach z plecionki pozlepianej gliną. Rozwój tej kultury oparto na stratygrafii jaskiń Krasu Słowackiego. W gospodarce dużą rolę obok rolnictwa odgrywało pasterstwo, głownie wypasy owiec w Karpatach i krasowych wyżynach, z czym wiązały się liczne ślady osadnictwa w jaskiniach. Ludność kultury bukowogórskiej zajmowała się też uzyskiwaniem i obróbką obsydianu na wschodniej Słowacji. Importy wyrobów obsydianowych docierały z jej terytorium także do Małopolski, gdzie spotykane są wraz z pojedynczymi naczyniami bukowogórskimi w stanowiskach kultury ceramiki wstęgowej rytej. Rozwój kultury bukowogórskiej przypadał na przełom VI i V tysiąclecia p.n.e.
Deniwelacja - różnica poziomów pomiędzy najniższym, a najwyższym punktem w jaskini.
Dewon - okres ery paleozoicznej (400-350 mln lat p.n.e.).
Dolomit - minerał, węglan wapnia i magnezu CaMg(CO3)2, składnik skał osadowych, powszechnie występujący w przyrodzie.
Endemit - roślina lub zwierzę występujące na ograniczonym terenie, wskutek izolacji geograficznej lub zmiany warunków ekologicznych.
Epoka brązu - okres w rozwoju ludzkości, następuje po epoce kamienia (w Europie ok. 1900-700 lat p.n.e.).
Erozja rzeczna - proces niszczenia powierzchni Ziemi poprzez działanie wód płynących.
Eworsja rzeczna - drążenie dna i brzegów rzek przez okruchy skalne obracane wirującą wodą.
Fałd - deformacja tektoniczna, będąca rezultatem plastycznego wygięcia warstw.
Fyllit - skała metamorficzna powstała wskutek przemiany osadów drobnoziarnistych przy niskim lub średnim ciśnieniu i niskiej temperaturze.
Heliktyty - nieregularne, krzaczaste wyrostki rosnące w dowolnych kierunkach.
Horst - zrąb, struktura tektoniczna ograniczona przynajmniej z dwóch stron uskokami.
Jamki wirowe - drobne, płytkie, miseczkowate zagłębienia w ścianach.
Jaskinia lodowa - jaskinia, w której stale występuje dużo lodu. Tworzy się on i utrzymuje, jeśli powietrze nagromadzone w zimie w jaskini jako gatunkowo cięższe nie może spłynąć do wylotu jaskini, skoro on znajduje się wysoko.
Jaskinie pierwotne - jaskinie powstałe równocześnie ze skałą, w której występują. Przykładami są jaskinie lawowe lub jaskinie w koralowcach.
Jaskinie wtórne - jaskinie powstałe w skale już po jej ostatecznym uformowaniu. Są to najliczniej występujące obiekty. Zaliczamy do nich jaskinie krasowe i tektoniczne.
Jaskiniowy Lew (panthera spelaea) - mimo swoich kłów ustępował misiowi. Zamieszkiwał równolegle z nim rozległe obszary Europy, a jego kości znajdowane są w całej Słowacji. Z wyglądu stanowił formę pośrednią pomiędzy współczesnym lwem a tygrysem. Ludzcy mieszkańcy jaskiń pozostawili jego liczne wizerunki. Lew przetrwał znacznie dłużej niż niedźwiedź, na Bałkanach zachował się do epoki historycznej, a o jego występowaniu w lasach Grecji wspominają Herodot i Arystoteles. Wytępiono go dopiero w I w. n.e. Być może był północną rasą lwa afrykańskiego.
Jaskiniowy Niedźwiedź (Ursus spelaeus) - był najpotężniejszym drapieżcą epoki lodowej, o 1/3 większy od misia grizzli. Dochodził do 3,5 m wysokości w postawie stojącej. W jaskiniach spędzał zimę, tam się rodził i chronił, by umrzeć. Co ciekawe tolerował w swych jaskiniach mniejsze ssaki, ale lwy jaskiniowe i tygrysy szablastozębne nie miały tam wstępu. Kości tych gatunków nigdy nie występują w tych samych pokładach. Jego jedynym wrogiem był człowiek, a przedstawiciele tzw. kultury magdaleńskiej wytępili go całkowicie na mięso. Kult niedźwiedzia jaskiniowego był prawdopodobnie pierwszą powszechną religią ludzkości. Niedźwiedź jaskiniowy nie jest przodkiem niedźwiedzia brunatnego, jego geny zaginęły.
Jezioro jaskiniowe - fragment korytarza lub sali zalany (nie po strop) wodą.
Kalcyt - minerał, polimorficzna odmiana węglanu wapnia CaCO3, krystalizuje w trygonalnym układzie krystalo-graficznym.
Kaskada - pochylnia z płynącą wodą lub ciąg następujących po sobie małych wodospadów.
Kolumny naciekowe - stalagnaty tak rozwinięte, że zatarła się granica między stalaktytem, a stalagmitem.
Konwekcja wody - powolna, okrężna cyrkulacja mas wody w rezultacie gradientu termicznego lub chemicznego.
Korozja - proces niszczenia skał, w wyniku chemicznej działalności agresywnych roztworów.
Korytarz - nie-pionowy odcinek jaskini, którym możemy się przemieszczać.
Koryta stropowe - podłużne rynny wymyte wskutek turbulentnego przepływu wody.
Kotły wirowe (eworsyjne) / marmity - owalne zagłębienia o wygładzonych ścianach powstałe w miejscach zawirowań płynącej wody (na stropie lub ścianach korytarza), utworzone przez wodę wypełniającą całą objętość korytarza.
Ankeryt - minerał, węglan wapnia, żelaza, magnezu i manganu (Mg,Fe,Mn)Ca(CO3)2.
Aragonit - minerał, polimorficzna odmiana węglanu wapnia CaCO3, krystalizuje w rombowym układzie krystalo-graficznym.
Bęben naciekowy - forma powstała przez narastanie stalaktytów po obwodzie tarczy naciekowej.
Brushyt - minerał CaH(PO4)2H2O, który powstaje między innymi wskutek interakcji guana z minerałami węglanowymi.
Bukowogórska kultura - kultura neolityczna rozwijająca się we wschodniej części kotliny karpackiej (wschodnia Słowacja, północno-wschodnie Węgry). Jest uważana za ostatnią fazę wschodniej kultury linearnej. Charakteryzowała się bardzo wysoko rozwiniętą technologią produkcji ceramiki, wśród której dominowały naczynia kulistodenne i gruszkowate cienkościenne zdobione ornamentyką cienko rytych linii tworzących motywy geometryczne. Znana też była ceramika malowana (białą, żółtą i czerwoną farbą). Budowano prostokątne domy naziemne o ścianach z plecionki pozlepianej gliną. Rozwój tej kultury oparto na stratygrafii jaskiń Krasu Słowackiego. W gospodarce dużą rolę obok rolnictwa odgrywało pasterstwo, głownie wypasy owiec w Karpatach i krasowych wyżynach, z czym wiązały się liczne ślady osadnictwa w jaskiniach. Ludność kultury bukowogórskiej zajmowała się też uzyskiwaniem i obróbką obsydianu na wschodniej Słowacji. Importy wyrobów obsydianowych docierały z jej terytorium także do Małopolski, gdzie spotykane są wraz z pojedynczymi naczyniami bukowogórskimi w stanowiskach kultury ceramiki wstęgowej rytej. Rozwój kultury bukowogórskiej przypadał na przełom VI i V tysiąclecia p.n.e.
Deniwelacja - różnica poziomów pomiędzy najniższym, a najwyższym punktem w jaskini.
Dewon - okres ery paleozoicznej (400-350 mln lat p.n.e.).
Dolomit - minerał, węglan wapnia i magnezu CaMg(CO3)2, składnik skał osadowych, powszechnie występujący w przyrodzie.
Endemit - roślina lub zwierzę występujące na ograniczonym terenie, wskutek izolacji geograficznej lub zmiany warunków ekologicznych.
Epoka brązu - okres w rozwoju ludzkości, następuje po epoce kamienia (w Europie ok. 1900-700 lat p.n.e.).
Erozja rzeczna - proces niszczenia powierzchni Ziemi poprzez działanie wód płynących.
Eworsja rzeczna - drążenie dna i brzegów rzek przez okruchy skalne obracane wirującą wodą.
Fałd - deformacja tektoniczna, będąca rezultatem plastycznego wygięcia warstw.
Fyllit - skała metamorficzna powstała wskutek przemiany osadów drobnoziarnistych przy niskim lub średnim ciśnieniu i niskiej temperaturze.
Heliktyty - nieregularne, krzaczaste wyrostki rosnące w dowolnych kierunkach.
Horst - zrąb, struktura tektoniczna ograniczona przynajmniej z dwóch stron uskokami.
Jamki wirowe - drobne, płytkie, miseczkowate zagłębienia w ścianach.
Jaskinia lodowa - jaskinia, w której stale występuje dużo lodu. Tworzy się on i utrzymuje, jeśli powietrze nagromadzone w zimie w jaskini jako gatunkowo cięższe nie może spłynąć do wylotu jaskini, skoro on znajduje się wysoko.
Jaskinie pierwotne - jaskinie powstałe równocześnie ze skałą, w której występują. Przykładami są jaskinie lawowe lub jaskinie w koralowcach.
Jaskinie wtórne - jaskinie powstałe w skale już po jej ostatecznym uformowaniu. Są to najliczniej występujące obiekty. Zaliczamy do nich jaskinie krasowe i tektoniczne.
Jaskiniowy Lew (panthera spelaea) - mimo swoich kłów ustępował misiowi. Zamieszkiwał równolegle z nim rozległe obszary Europy, a jego kości znajdowane są w całej Słowacji. Z wyglądu stanowił formę pośrednią pomiędzy współczesnym lwem a tygrysem. Ludzcy mieszkańcy jaskiń pozostawili jego liczne wizerunki. Lew przetrwał znacznie dłużej niż niedźwiedź, na Bałkanach zachował się do epoki historycznej, a o jego występowaniu w lasach Grecji wspominają Herodot i Arystoteles. Wytępiono go dopiero w I w. n.e. Być może był północną rasą lwa afrykańskiego.
Jaskiniowy Niedźwiedź (Ursus spelaeus) - był najpotężniejszym drapieżcą epoki lodowej, o 1/3 większy od misia grizzli. Dochodził do 3,5 m wysokości w postawie stojącej. W jaskiniach spędzał zimę, tam się rodził i chronił, by umrzeć. Co ciekawe tolerował w swych jaskiniach mniejsze ssaki, ale lwy jaskiniowe i tygrysy szablastozębne nie miały tam wstępu. Kości tych gatunków nigdy nie występują w tych samych pokładach. Jego jedynym wrogiem był człowiek, a przedstawiciele tzw. kultury magdaleńskiej wytępili go całkowicie na mięso. Kult niedźwiedzia jaskiniowego był prawdopodobnie pierwszą powszechną religią ludzkości. Niedźwiedź jaskiniowy nie jest przodkiem niedźwiedzia brunatnego, jego geny zaginęły.
Jezioro jaskiniowe - fragment korytarza lub sali zalany (nie po strop) wodą.
Kalcyt - minerał, polimorficzna odmiana węglanu wapnia CaCO3, krystalizuje w trygonalnym układzie krystalo-graficznym.
Kaskada - pochylnia z płynącą wodą lub ciąg następujących po sobie małych wodospadów.
Kolumny naciekowe - stalagnaty tak rozwinięte, że zatarła się granica między stalaktytem, a stalagmitem.
Konwekcja wody - powolna, okrężna cyrkulacja mas wody w rezultacie gradientu termicznego lub chemicznego.
Korozja - proces niszczenia skał, w wyniku chemicznej działalności agresywnych roztworów.
Korytarz - nie-pionowy odcinek jaskini, którym możemy się przemieszczać.
Koryta stropowe - podłużne rynny wymyte wskutek turbulentnego przepływu wody.
Kotły wirowe (eworsyjne) / marmity - owalne zagłębienia o wygładzonych ścianach powstałe w miejscach zawirowań płynącej wody (na stropie lub ścianach korytarza), utworzone przez wodę wypełniającą całą objętość korytarza.
Kreda - najmłodszy okres ery mezozoicznej (ok. 130-65 mln lat p.n.e.).Kryptokras - zjawiska krasowe rozwinięte pod przykryciem skał niekrasowiejących.Makarony jaskiniowe - stalaktyty rurkowe.Meander - niezwykle kręty, pionowy korytarz powstały wskutek wcinania się coraz głębiej płynącego dnem potoku. Meandry są poskręcane nie tylko w poziomie, ale też i w pionie. Często są ciasne i trudne do pokonania.
Mleko wapienne - brejowata, miękka postać kalcytu oblepiająca ściany.Naciek - krystaliczny lub amorficzny osad powstający z roztworów, nacieki węglanowe często występują w jaskiniach.Nacieki grzybkowe - kuliste pałeczki osadzone na wąskim trzonku, prostopadłe do podłoża, rosnące w kierunkach innych niż grawitacyjny.Namuliska - wypełnienia osadami wklęsłych form korytarzy.Neolit - młodsza epoka kamienia, w czasach holocenu (początek w 9 tysiącleciu p.n.e.).Nisze zakolowe - wymycia w bocznej ścianie korytarza.Ochra - ruda żelaza, powstaje wskutek utleniania ankerytu.Okres Halsztacki - najwcześniejszy okres epoki żelaza, następujący po epoce brązu (we wschodniej Słowacji 700-300 lat p.n.e.).Okres Rzymski - okres w rozwoju ludzkości, następujący po okresie lateńskim (0-400 lat n.e.).Otwór jaskini - miejsce, którym możemy dostać się do wnętrza, swoista granica między powierzchnią, a jaskinią.Paleolit - starsza epoka kamienia, najstarszy etap rozwoju kultury ludzkiej (600-15 tys. lat p.n.e.).Pizolity (perły jaskiniowe) - powstają w stagnującej lub wolno płynącej wodzie przez koncentrację kalcytu wokół jakiegoś zarodka, np. ziarenka piasku.Płaszczowina - masy skalne przemieszane w wyniku ruchów górotwórczych mniej-więcej poziomo na odległość szereg razy większą od ich miąższości.Pobyty speleoklimatyczne - lecznicze i rekonwalescencyjne zabiegi prowadzone w jaskiniach i wykorzystujące specyficzne właściwości mikroklimatu jaskiniowego.Pochylnia - mniej stromy fragment korytarza.Polewy - wielowarstwowe pokrycie kalcytem powierzchni ścian i dna korytarzy, często związane z nimi są nacieki o nazwach wziętych od kształtów: draperie, zasłony, żebra, nacieki kaskadowe, pola ryżowe, misy naciekowe.Ponor (łykawiec) - miejsce gdzie płynąca na powierzchni rzeka lub strumień wpada pod ziemię, by dalej płynąć jaskinią.Powierzchnia międzyławicowa - powierzchnia oddzielająca sąsiadujące ławice w skałach osadowych.Poziom jaskiniowy - poziomo, horyzontalnie rozwinięte korytarze i sale jaskini wytworzone przez podziemny ciek wodny na poziomie zwierciadła wód krasowych.Próg - bardzo stromy, czasami wręcz przewieszony fragment korytarza.Rury - korytarze o kolistym przekroju i wygładzonych ścianach.Rynny denne - zagłębienia na dnie większych korytarzy powstałe na szczelinach inicjujących rozwój korytarzy, utworzone przez swobodnie płynącą wodę.Sala - rozszerzenie korytarza tworzące coś w rodzaju komory.Speleoterapia - leczenie w jaskiniach chorób górnych dróg oddechowych oraz alergii w wyniku korzystnego działania mikroklimatu jaskiniowego.Stalagmit - “sopel” kalcytowy na spągu, często pod stalaktytem, rosnący horyzontalnie ku górze.Stalagnat - powstaje z połączenia stalaktytu i stalagmitu, łączy strop ze spągiem.Stalaktyt - zwisające ze stropu “sople” kalcytu.Stalaktyty sferolityczne - nacieki w kształcie kuli, często zakończone makaronem.Studnia (komin) - pionowy lub bardzo stromy odcinek jaskini biegnący w dół, o zamkniętym przekroju, czasami zakończony na dole bez możliwości dalszego przejścia.Syderyt - minerał, węglan żelaza FeCO3.Syfon - U-kształtny korytarz wypełniony po strop wodą, łączący korytarze częściowo suche. Aby go pokonać konieczne jest nurkowanie. W późniejszych okresach może być wypełniony żwirem lub piachem.Szczelina tektoniczna - nieciągłość w masywie skalnym o makroskopowo widocznym odstępie ścian, powstała wskutek ruchów górotwórczych.Szczeliny inicjalne - powstałe w sposób naturalny spękania skały krasowiejącej, które wykorzystuje przepływająca woda. Po ich poszerzeniu stają się zaczątkami korytarzy.Szczotki kalcytowe - ładna, krystaliczne, czyste formy kalcytu zgrupowane w jedno skupienie.Tarcza naciekowa - okrągły lub elipsoidalny utwór składający się z dwóch sferycznych, równoległych desek naciekowych o grubości ok. 1 cm, które są oddzielone szczeliną o kapilarnej szerokości.Trawertyn - węglanowa skała osadowa, silnie porowata, powstała w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z wód źródlanych.Trias - najstarszy okres ery mezozoicznej (245-205 mln. lat p.n.e.).Viseit - minerał z grupy zeolitów.Wapień - skała osadowa składająca się z węglanu wapnia.Wodospad - próg lub studnia z płynącą wodą.Wodospad naciekowy - wielki naciek na ścianie jaskini wykrystalizowany ze ściekającej wody.Wysokogórski kras - kras rozwinięty w wysokich górach, ponad górną granicą lasów.Wywierzysko - źródło krasowe. Wody opadowe w rejonie krasowym wnikają pod ziemię, gdzie łączą się i na powierzchnię wydostają się wywierzyskami jako obfite rzeki.Zacisk - zwężenie korytarza, czasami nie do przejścia dla “lepiej zbudowanych”.Zawalisko - skupisko kamieni utworzone przez oderwanie się skał ze stropu lub ścian.
